Flow w sporcie

Flow w sporcie

Czynniki determinujące odczuwanie stanu optymalnego doświadczenia.

 

„W chwili startu zawodnik musi być w pełnej dyspozycyjności, zaprezentować najlepsze z możliwych wykonań (pick performance). Potrzebny jest do tego trening umiejętności psychologicznych, które nasz zawodnik będzie mógł wykorzystać do lepszej koncentracji, do osiągnięcia stanu psychofizycznego, który nazywamy jest stanem flow.”
                                                                                               Jan Blecharz


     Pojęcie flow jest rezultatem 25 letnich badań węgierskiego psychologa  Mihály'ego Csíkszentmihályi.  Autor terminem tym opisuje stan umysłu, kiedy dana osoba podczas wykonywania określonej czynności w sposób harmonijny kieruje własną świadomością, a poziom zaabsorbowania danym zadaniem jest na tyle wysoki, iż rzeczy dzieją się „jakby automatycznie”( Csikszentmihali, 2005). Mówiąc o świadomości, warto podkreślić rolę jaźni jaką odgrywa ona podczas odczuwania przepływu. Otóż to w jaźni zawierają się wszystkie nasze wspomnienia, działania, pragnienia, to, co sprawia człowiekowi przyjemność, ból, czy cele, jakie sobie wyznacza. Jeśli informacje docierające do niej w jakimś stopniu zagrażają dążeniom jednostki wówczas doświadcza ona entropii psychicznej, jaźń pogrążona jest w chaosie, a energia psychiczna nie prosperuje odpowiednio (Csikszentmihaly, 2005). Flow jest stanem przeciwnym do entropii, przynoszącym jednostce poczucie efektywności na poziomie mentalnym oraz zadowolenie, wywodzące się z głębokiego zaangażowania w aktualne doświadczenie (Fournier , 2007, za: Łuszczyńska, 2011).                       

     W stanie optymalnego doświadczenia jaźń staje się bardziej zróżnicowana, ponieważ zmierzenie się z określonymi wyzwaniami daje człowiekowi poczucie satysfakcji.
„Patrzysz z podziwem na siebie, na to, czego dokonałeś i czujesz się oszołomiony.” - tak opisuje to zjawisko jeden z badanych przez Mihaliy’ego alpinista.(Csikszentmihaly, 2005, s.). Stan flow daje poczucie osobliwej mocy, które pozwala jednostce urzeczywistniać się w wyjątkowy sposób, stwarzając sytuacje do przekraczania granic własnych możliwości do stawania się „kimś więcej”, co w konsekwencji czyni życie człowieka bardziej satysfakcjonującym.


Czynniki determinujące odczuwanie stanu optymalnego doświadczenia
Nie można doświadczyć stanu flow ‘idąc na skróty’, aby stał się on naszym udziałem konieczne jest spełnienie warunków zewnętrznych, czyli dostarczenie satysfakcjonujących doznań oraz wewnętrznych, gdzie w grę wchodzi umiejętność kontrolowania świadomości.

Flow
Ryc.1. Schemat przepływu (Csikszentmihalyi, 2005)

     Twórca poruszonej koncepcji, Mihály Csíkszentmihályi wyróżnia 9 jej wymiarów:


     (1)Równowagę wyzwania i umiejętności-WU (balance between ability level and challenge). Zawodnik podejmuje się wyzwania wierząc, że posiada odpowiednie zdolności, jest ich świadomy. Wielkość wyzwania zdaje się być podporządkowana indywidualnym możliwościom sportowca  (Csíkszentmihályi , 2005).  

Przedstawiony powyżej dynamizm (ryc.1) wyjaśnia co dzieje się ze świadomością sportowców i dlaczego przeżywanie przepływu prowadzi do rozwoju. Jak widać, zarówno stan (1- niskie umiejętności oraz niski stopień trudności zadania), jak i (4- wysokie umiejętności oraz wysoki stopień trudności zadania) jest stanem przepływu, z tą różnicą, że stan (4) jest przepływem na wyższym poziomie niż (1). Spowodowane jest to tym , iż wraz z trudnością wyzwania, wzrasta umiejętność kierowania świadomością. Kiedy stopień trudności przewyższa umiejętności, zawodnik odczuwa niepokój (3) lub w sytuacji odwrotnej, gdy umiejętności są na tyle wysokie, że brak jakiejkolwiek trudności w działaniu pojawia się nuda (2) (Mikicin, 2009). Poczucie satysfakcji pojawia się na granicy pomiędzy nudą a napięciem w czasie kiedy stopień trudności zadania jest odpowiedni do zdolności wykonującej je osoby (Csikszentmihali, 2005).                                         (2) Zautomatyzowane działanie-ZD (loss of the feeling of self- consciousness ) Zawodnicy opisują ten stan podobnie. Wszystko dzieje się wówczas automatycznie. W pracy Csíkszentmihályi’a (2005) czytamy wypowiedź alpinisty, który tak zdaje się określać ów aspekt:
„ Jesteś tak zajęty ty,m co robisz, że nie myślisz o sobie, jako oddzielonym od czynności. Czujesz się zjednoczony ze swoim zajęciem.”
Kiedy dane zadanie wymaga od zawodnika wykorzystania w pełni swoich umiejętności, wówczas energia psychiczna inwestowana jest w konkretne działanie, eliminując tym samym dopływ zbędnych informacji. Pełnia uwagi angażowana jest ściśle w efektywność wykonania.  
    

     (3) Jasne cele- JC (Clear goals) Istotnym warunkiem optymalnego doświadczenia jest klarowność wyznaczanych celów. W sporcie cele odgrywają wielką rolę, zarówno te krótko jak i długoterminowe. Bez jasno obranego celu droga przestaje mieć znaczenie, gdyż człowiek nie może określić, w jakim znajduje się położeniu, jaki dystans dzieli go od finalnego punktu. To informacja zwrotna, a wręcz umiejętność jej interpretacji i oceny w powiązaniu z celami daje pełną satysfakcję i jest prawdziwym źródłem motywacji (Csikszentmihali, 2005). Dla alpinisty celem może być zdobycie szczytu, dla hokeisty strzelenie bramki czy wystąpienie w zawodach wysokiej rangi.


     (4) Jednoznaczna informacja zwrotna-IZ (Unambiguous feedback) Jak zostało wyżej wspomniane powinna być logiczne powiązana z celem. Jej wartość w dużej mierze zależna jest od indywidualnych cech zawodnika. Informacja zwrotna daje poczucie celowości działań, w pewnym stopniu kieruje tym działaniami. Dostrzegalność pozytywnych efektów podejmowanych działań, motywuje do ich kontynuacji.


      (5) Koncentracja na zadaniu - KZ (Concentration on the task at hand ) Zmęczenie, publiczność, przeciwnik, złe warunki atmosferyczne, osobiste problemy to tylko wybrane czynniki, które mogą odwrócić uwagę sportowca od perfekcjonizmu. Warunkiem do poczucia optymalnego doświadczenia podczas aktywności sportowej jest konieczność zupełnego skoncentrowania się na bieżącym zadaniu, wyłączenie nieistotnych sygnałów. Moment zaabsorbowania podczas przepływu uwalnia zawodnika od wszelkich zmartwień  i prowadzi do optymalnego wykonania (Jackson, 1999). Osiągniecie przez zawodnika maksimum możliwości, wymaga od niego pełnego skoncentrowania podczas całego  wykonania, co może okazać się kłopotliwe. Podczas stanu flow osiąganie pełnej koncentracji zdaje się następować bezwysiłkowo (Jackson, 1999). Pewien siatkarz tak opisuje ten stan :
 „Możesz myśleć nad czymś przez cały dzień, ale kiedy zaczyna się gra- wszystko inne mogą porwać diabli!” (Csikszentmihali, 2005)


     (6) Poczucie kontroli- PK (Sense of control) Jest jednym z centralnych wymiarów stanu flow. Istotą w tym spojrzeniu jest świadomość, że można kontrolować daną sytuację czasami bez jej aktywnego sprawowania (Mickin, 2009). W sporcie jest wiele sytuacji, na które zawodnik nie ma wpływu, takich jak kontuzja czy przegranie meczu. Chodzi w nim przede wszystkim o nieprzejmowanie się utratą kontroli. Okazuje się bowiem, że to nie ogólne posiadanie kontroli daje człowiekowi satysfakcję, lecz świadomość kontrolowania trudnych czy też ryzykownych sytuacji (Csikszentmihali, 2005). Oczywiście wspomniane ryzyko wymaga wykroczenia poza sferę wygody i bezpieczeństwa. Jak wskazują wyniki badań głównym motywem podejmowania się ryzykownych aktywności, nie jest niebezpieczeństwo jakie niosą , ale zdolność do jego zmniejszania (Slanger, i Rudestam, 1997).


     (7) Brak zakłopotania- BZ (Loss of self- consciousness)
„Kiedy nie jesteśmy zajęci rozmyślaniem o sobie, możemy rozszerzyć własne pojęcie siebie.”
Podczas stanu flow zanika poczucie samoświadomości. Zawodnik nie zwraca uwagi na to, jak zostaje oceniany przez innych. Staje się jednością z otoczeniem. Zamartwianie się, wybieganie myślami poza to co jest „tu i teraz” pozbawia zawodnika niezbędnych zasobów energii psychicznej. Utrata samoświadomości nie oznacza, że osoba w przepływie nie jest świadoma tego, co dzieje się z jej ciałem czy umysłem. Dobry biegacz czuje pracę każdego mięśnia, zna rytm oddechu oraz zdaje sobie sprawę z możliwości swoich przeciwników, które są istotne dla strategii biegu. Mało tego, utrata poczucia siebie, jest często połączona z uczuciem jedności z otoczeniem np. z drużyną - kierując myśli w sferę sportu i aktywności fizycznej ( Csikszentmihalyi, 2005). „Pozbycie się” samoświadomości, w obliczu wzywania w pełni angażującego możliwości jednostki, stwarza szansę do przekraczania siebie , a to prowadzić może do szczytowych osiągnięć.


     (8) Transformacja czasu- TC (Transformation of time) Stan optymalnego doświadczenia charakteryzuje się „nienaturalnym” przepływem czasu. Część sportowców twierdzi, iż czas płynie szybciej. Natomiast w zależności od rodzaju dyscypliny, wykonywana czynność może trwać dłużej niż powinna. Tą sytuacje obserwuje się zwłaszcza u gimnastyków czy tancerek gdy ruch wymaga precyzji, czują oni jakby sekunda wydłużała się w minutę. Obserwuje się też „nieistotność” w czasie. Wymiar ten ze względu na swą niejednoznaczność pozostaje nadal wątpliwą kwestią koncepcji flow (Csikszentmihalyi,1990).


      (9) Doświadczenie autoteliczne-DA (Autotelic experience) W ujęciu filozoficznym termin „autoteliczny” oznacza taki, który jest celem samym w sobie. Zawodnik nie biega dla nagrody, ale samo bieganie jest już dla niego nagrodą. Nie czyni tego z przymusu, ale ze świadomości, iż to, co robi wewnętrznie go buduje, wynosi go ponad inny wymiar. Autor koncepcji zaczynał badania nad stanem flow od postawienia wydawać by się mogło prostego pytania :  „ Dlaczego ludzie angażują się w aktywności , które nie przynoszą korzyści zewnętrznych?” (Csikszentmihalyi ,2005). Można by się pokusić o spekulacje, iż sport na poziomie mistrzowskim, może z powodów czysto materialnych wiązać się z mniejszym doświadczeniem stanu flow. Badania jednak dowodzą, iż niezupełnie jest to sprawdzalna hipoteza. W pracy Łuszczyńskiej (2011) czytamy, że zależności miedzy zaabsorbowaniem, a osiąganiem celów są podobne wśród osób uprawiających sport rekreacyjnie, wyczynowo na poziomie regionu, kraju oraz na poziomie międzynarodowym( Łuszczyńska 2011). Podobne wyniki obserwujemy w badaniach Jackson (Jackson, 1999), gdzie wskazuje ona na brak wyraźnych różnic w przeżywania stanu optymalnego doświadczenia wśród amatorów i zawodowców.


Ponadto jak sugerują Kimiecik and Stein (1995) u podłoża doświadczania stanu flow leżą zarówno czynniki osobowościowe jak i sytuacyjne w tym: rodzaj dyscypliny, ranga zawodów, poziom umiejętności przeciwnika.  W przypadku czynników osobowościowych nie ma jednoznacznej odpowiedzi, które z nich i na jakim poziomie znacząco przyczyniają się do intensywności odczuwania stanu flow. Niektórzy autorzy podkreślają znaczenie motywacji wewnętrznej, sposobu postrzegania własnych umiejętności czy zdolności mentalnych (Jackson, Kimiecik, Ford, i Marsh, 1998; Jackson, Thomas, Marsh, i Smethurst, 2001) . Jacskon i inni (1998,2001) wymienione czynniki łączą w pojęcie osobowości autotelicznej.  


Jak dowodzą badania znaczącą rolę w osiąganiu optymalnego funkcjonowania spełnia hipnoza oraz techniki wyobrażeniowe.( Pates, Oliver, i Maynard, 2001; Pates, Cummings, Maynard, 2002). Umiejętność wizualizacji jest w sporcie  bardziej „preferowaną” formą, gdyż możliwa jest bez udziału specjalisty. Przyczynia się do wzrostu motywacji, podnosi poczucie pewności siebie oraz redukuje lęk i niepokój, co gwarantuje łatwiejsze osiąganie stanu flow (Hall 2001, Morris, Spittle i Watt, 2005).


                                    
Małgorzata Nowak

 


dr Jan Paradowski ©
Umów wizytę Powrót

O autorze

Jan Paradowski - jest właścicielem Paradowski Medical Group sp. z o.o., która posiada placówkę medyczną Sport Med w Krakowie przy ulicy Miłkowskiego 11A i przy ul. Wrocławskiej 33. Bogate doświadczenie zagraniczne pozwoliło mu na stosowanie nowoczesnych metod, dostępnych w najlepszych światowych ośrodkach. Jako lekarz wypracował własne schematy leczenia terapiami biologicznymi, jak terapia PRP, czy terapia Orthokine. Wykonuje małoinwazyjne zabiegi operacyjne, jak artroskopia kolana, rekonstrukcja więzadła krzyżowego przedniego ACL i rekonstrukcja chrząstki stawowej, szycie i implanty łąkotek, a także chirurgia stopy, endoproteza biodra i endoproteza kolana. Jest ceniony również za serdeczne i pełne uwagi podejście do pacjentów.